ODRA 1305: komputery trzeciej generacji (1971-1983)

ODRA 1305: komputery trzeciej generacji (1971-1983)*

*Przygotowano na podstawie m.in. historii komputerów ODRA produkowanych we wrocławskich zakładach ELWRO, opisanej szczegółowo w publikacjach: Maćkowiak i in. [2018] i Urbanek [2019].

Kontynuację serii 1300 stanowiły maszyny cyfrowe trzeciej generacji: ODRA 1305 i ODRA 1325 – obie zaprojektowane w technice układów scalonych [Maćkowiak i in. 2018]. Dwa prototypowe egzemplarze systemu ODRA 1305 (ryc. 1) wytworzono w Zakładzie Doświadczalnym ELWRO i uruchomiono w 1971 r. [Urbanek 2019]. W 1972 r. wyprodukowano 8 szt. partii próbnej, a od 1973 r. rozpoczęto produkcję seryjną [Maćkowiak i in. 2018].

Rycina 1. System ODRA 1305, fot. z lat 70. XX w.
Źródło: Maćkowiak i in. 2018, s. 37

System Odra 1305

Jednostkę ODRA 1305 charakteryzowały m.in.: możliwość adresowania pamięci operacyjnej do maksymalnej pojemności 256K (262 144 słów 24-bitowych) instalowanej blokami po 32K lub 64K, jednoczesna praca maksymalnie 16-tu programów użytkowych pod kontrolą systemu operacyjnego E6RM, instalacja programowanego zegara do rozliczania działania programów użytkowych, instalacja licznika czasu rzeczywistego niezbędnego w sterowaniu obiektowym, mikroprogramowana implementacja wszystkich rozkazów ekstrakodowych oraz wyposażenie rozbudowanych wersji w wydajny system GEORGE2 (taśmowy) lub GEORGE3 (dyskowy) [Urbanek 2019]. Do budowy procesora konstruktorzy zastosowali obwody scalone małej i średniej skali integracji, co pozwoliło uzyskać w Odrze 1305 lepsze szybkości niż w jej angielskim odpowiedniku – maszynie ICL 1905/1906 [Bilski i in. 2017].

ODRA 1305 osiągała szybkość operacji arytmetycznych procesora sięgającą 370 tys. działań stałoprzecinkowych na sekundę. Odpowiadało to mocy obliczeniowej około 270 tys. operacji na sekundę [Urbanek 2019].

Największym atutem maszyn serii Odra 1300 było bogate oprogramowanie, pracujące pod kontrolą systemu GEORGE, w tym: systemy programowania Algol, FORTRAN i COBOL, język konwersacyjny JEAN, języki symulacyjne CSL i SIMON, bogata biblioteka zawierająca ponad 1000 procedur standardowych oraz 15 pakietów programów użytkowych z zakresu planowania i zarządzania [Zuber 2015, s. 139].

Jeden z najdłużej eksploatowanych systemów Odra 1305 został wyłączony z sieci 18 lipca 2003 r., zatem po 28 latach ciągłego użytkowania. Egzemplarz ten został przekazany do Muzeum Kolejnictwa w Jaworzynie Śląskiej [Urbanek 2019].

W latach 1973-1983 liczba dostarczonych przez ELWRO systemów Odra 1305 do przetwarzania wyniosła 362 zestawy komputerowe, z których około połowę wyeksportowano do krajów ościennych z bloku tzw. krajów socjalistycznych (członków Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, RWPG). Na tamte czasy był to system o dużej mocy obliczeniowej, porównywalnej jedynie z niektórymi produktami praktycznie niedostępnej wtedy serii 370 koncernu IBM [Urbanek 2019]. Z kolei według Maćkowiak i współautorów [2018] od 1972 r. do końca 1980 r. zainstalowano u odbiorców krajowych i zagranicznych 337 zestawów (systemów) ODRA 1305.

ODRA 1325

ODRA 1325 wyposażona była w procesor równoległy, asynchroniczny, o arytmetyce dwójkowej, uzupełnieniowej na liczbach stałoprzecinkowych (24 b) i zmiennoprzecinkowych (48 b). Konstrukcja mechaniczna mc. ODRA 1325 obejmowała pakiet o wymiarach 140 x 150 x 1,5 mm, współpracujący ze złączem pośrednim 84-kontaktowym i pakietami 1,2 i 4-warstwowymi z otworami metalizowanymi. Na pakiecie 30 obwodów scalonych 42 pakiety tworzyły 1 panel, 4 panele tworzyły 1 ramę. Jednostka centralna składa się z 4 modułów 800 x 750 x 250 mm. Ciężar jednostki centralnej wynosił 250 kg.

ODRA 1325 znaczy nowoczesna

ODRA 1325 była w latach 70. XX wieku urządzeniem nowoczesnym. Charakteryzowały ją: modułowość, wieloprogramowość, wieloprocesorowość (2 procesory), wielodostępność, praca w czasie rzeczywistym, elastyczna konfiguracja, pamięć operacyjna szybka i dużej pojemności, możliwość rozbudowy, priorytetowe przerywania, protekcja pól pamięciowych, nowoczesne elementy i technologia (w skali krajów socjalistycznych), układy hybrydowe i bogate oprogramowanie (w tym systemy operacyjne EXECUTIVE GEORGE i MOP). Najbliższym odpowiednikiem mc. ODRA 1325 pod względem architektury, ale o mniejszych możliwościach użytkowych był komputer ICL 1903 [Letki 1972].

Komputery z serii ODRA 1300 były niezawodne. O ich wysokiej dostępności świadczył współczynnik bezawaryjnej pracy, nie mniejszy niż 0,999 (poniżej godziny postoju na miesiąc; średni czas usunięcia awarii wynosił około 30 minut) [Urbanek 2017].

ODRA 1325 ukierunkowana była na aplikacje operujące w czasie rzeczywistym, takie jak sterowanie przemysłowymi procesami technologicznymi. W latach 1973-1979 wyprodukowano łącznie 151 komputerów ODRA 1325, z czego 24 wyeksportowano.

Kto korzystał z komputerów ODRA 1305?

System GEORGE3 (EWG3) będący na wyposażeniu jednostek ODRA 1305 cieszył się zainteresowaniem dużych przedsiębiorstw, zwłaszcza tych, które oprócz prac wsadowych poszukiwały systemu pozwalającego zarządzać na bieżąco procesem produkcyjnym w wieloprogramowym trybie pracy [Urbanek 2019].

Podstawową dziedziną zastosowań komputera ODRA 1325 była automatyzacja sterowania procesami technicznymi, w tym: sterowanie zautomatyzowanymi procesami przemysłowymi, przetwarzanie danych i wykonywanie obliczeń naukowo-technicznych [Letki 1972]. Instalowane w Polsce zestawy Odra 1305 stanowiły trzon przetwarzania danych w ośrodkach obliczeniowych ZETO i przyzakładowych ETO, w urzędach statystycznych GUS i wojewódzkich WUS, w instytucjach bankowych, a także w sektorze wydobywczym, energetycznym i kolejowym, np. w zakładzie przetwórczym metali nieżelaznych Hutmen [Urbanek 2019] lub w Walcowni Huty w Nowej Hucie i w Instytucie Fizyki Jądrowej w Nowosybirsku. Przez kilkadziesiąt lat dwumaszynowe zestawy serii ODRA 1300 służyły nie tylko do zarządzania i optymalizacji taboru kolejowego (np. obsługiwały stację rozrządową Okręgu Wschodniego Skarżysko Kamienna i Kielce Herbskie lub stację Wrocław Brochów), ale przede wszystkim do automatyzacji procesów przebiegających on-line (sterowanie w czasie rzeczywistym) na stacjach rozrządowych w największych nastawniach głównych węzłów kolejowych kraju [Urbanek 2017].
Komputery ODRA 1325 znalazły także zastosowanie militarne [Maćkowiak i in. 2018] oraz były wykorzystywane w szkolnictwie wyższym, np. w Politechnice Wrocławskiej lub Uniwersytecie Wrocławskim [Bilski i in. 2017, Zuber 2015].

Definitywne zaprzestanie produkcji procesorów Odra 1305 przez ELWRO nastąpiło w 1983 r. [Urbanek 2019].

30. kwietnia 2010 r., w Ośrodku Informatyki w Lublinie, Oddziale Spółki PKP, zakończono eksploatację ostatniego komputerowego systemu teleprzetwarzania, funkcjonującego na bazie procesorów Odra 1305. Oficjalne odłączenie zestawu od sieci zasilającej nastąpiło 1 maja, zatem dokładnie po 34 latach trzyzmianowej pracy ciągłej na jednej z największych w Polsce stacji rozrządowych dla ruchu towarowego PKP [Urbanek 2017].

Źródła

• Bilski, E., Kamburelis, T., Piwowar, B. (2017). Wrocławskie Zakłady Elektroniczne. Okres komputerów Odra 1300. W: Noga, M., Nowak, J.S (red.). Polska informatyka: wizje i trudne początki (pp. 11-35). Polskie Towarzystwo Informatyczne, Warszawa.
• Letki, l. (1972). Polskie komputery na układach scalonych. Informatyka, 7-8, 9-12.
• Maćkowiak, B., Myszkier, A., Safader, B. (2018). Polskie komputery rodziły się w ELWRO we Wrocławiu. W: Trzaskowska, G. (red.). Rola Wrocławskich Zakładów Elektronicznych ELWRO w rozwoju informatyki w Polsce, Wrocław.
• Urbanek, A. (2017). Koniec epoki komputerów ODRA, available at: http://www.elwrowcy.pl
• Urbanek, A. (2019). Jak powstała seria ODRA 1300. Wspomnienia konstruktora maszyn cyfrowych w ELWRO, available at: http://www.elwrowcy.pl
• Zuber, R. (2015). The first years of computer science in Wrocław. Recolection of 1945-1968. Antiquitates Mathematicae, 9(1), 125-168. https://doi.org/10.14708/am.v9i0.830