Memorandum Memex

Według jednych źródeł nazwa Memex została ukuta „na chybił trafił” tj. losowo [Bush 1967]. Według innych źródeł jest to zestawienie słów „memory” (pamięć) oraz „index” [Buckland 1992]. Memex to swoista „baza wiedzy” – osobista maszyna do przechowywania kolekcji danych osobistych – „indywidualny, powiększony, intymny dodatek do pamięci osobistej” [Bush 1945].

Memex tworzył nową jakość relacji między myślącym człowiekiem a sumą wiedzy [Bolter 2000]. Odzwierciedlał ideę zarządzania wiedzą poprzez szlaki kojarzeniowe (asocjacyjne). Memex zapewniał przechowywanie i dostęp do informacji w oparciu o osobiste oceny trafności oraz odpowiadające im szlaki kojarzenia i wnioskowania [Houston i Harmon 2008].

Memex był przedłużeniem ludzkiej pamięci.

Jedną z głównych zalet Memex było to, że użytkownik nie musiała już polegać wyłącznie na własnej pamięci, aby znaleźć rzeczy wcześniej widziane lub czytane. Dlatego Memex pełnił rolę osobistego archiwum, które zawierało zbiór wszystkich książek, zapisków, komunikatów, gazet, subskrybowanych czasopism itd., gromadzonych przez lata. Memex dysponował praktycznie nieograniczoną pamięcią: „nawet jeśli użytkownik wstawiałby (do pamięci Memex) 5000 stron materiału dziennie wypełnienie repozytorium zajęłoby mu setki lat” [Bush 1945]. Memex miał ułatwiać znajdowanie informacji, a także tworzenie skojarzeń. Ponadto opierał się na pomyśle przechowywania ogromnych ilości danych w niewiarygodnie małej przestrzeni [Veith 2006].

Vannevar Bush wskazał dwie podstawowe cechy Memex: adnotacje (swoiste metadane) i linki [Bush 1945]. Chciał zerwać z hierarchicznymi klasyfikacjami i zapewnić zmechanizowany sposób wspierania wielu powiązań między obiektami [Veith 2006]. Memex był inspiracją dla wielu późniejszych projektów [zob. Veith 2006], np. MyLifeBits [Gemmell i in. 2002], Memex browsing assistant [Chakrabarti i in. 2000], mSpace (platforma do wdrażania aplikacji Semantic Web) [Smith i in. 2005], czy nieco nowszego – MemexQA [Jiang i in. 2017].

Memex – po prostu przekręć korbę

Memex dyskretnie analizował, indeksował i archiwizował wszystkie doświadczenia jednostki, np. rozmowy, ale także treści zapisane na różnych nośnikach, w tym książki, filmy, muzykę, itp. Od momentu opublikowania założeń Memex temat „żywego hipermedium” (living hypermedium), w którym treści są „splatane, tkane przez samych użytkowników” (weave ourselves) był często podkreślany, np. przez Tima Berners-Lee [Chakrabarti i in. 2000], choć Memex odzwierciedlał raczej paradygmat interakcji niż stanowił projekt systemu (archiwizującego, komputerowego) [Smith i in. 2005].

W opisie Memex trudno oprzeć się wrażeniu, że jest to bardziej „maszyna” niż rozszerzona świadomość czy też rozszerzona rzeczywistość — „Memex składa się z biurka i choć może być obsługiwany z pewnej odległości, to przede wszystkim mebel. Na górze znajdują się ukośne półprzezroczyste ekrany, które umożliwiają wygodne czytanie. Jest klawiatura, zestawy przycisków i dźwigni. Bez nich wygląda jak zwykłe biurko” —. W gruncie rzeczy jest to opis „przestarzałych” dźwigni, przekaźników oraz mikrofilmów [Veith 2006]. Memex był przez to złośliwie parodiowany: Bush prezentowany był jako „korbowy” — „Memex: po prostu przekręć korbę”. Często podkreślana była mechaniczna natura Memex [Houston i Harmon 2008]. Według Wilsona [1966] Memex to technologia z „problemami mechanicznymi utrudniającymi jej rozwój”.

Memex był analogowy

W pewnym zakresie Bush był przeciwnikiem rozwiązań (komputerów) cyfrowych. Rozumiał i rozwijał technologie analogowe, choć prowadził także prace nad urządzeniami cyfrowymi. Do 1967 roku kwestionował rozwój urządzeń cyfrowych i ignorował pojawienie się ENIAC, pierwszego komputera cyfrowego [Houston i Harmon 2008]. Ostatecznie, ale chyba nieco niechętnie, Bush wyraził aprobatę dla technologii cyfrowej [Bush 1967]. — V. Bush: „Zaproponowałem maszynę do użytku osobistego [memex], a nie ogromne komputery, które obsługują całe firmy… Nie oczekujmy, że nasza osobista maszyna przyszłości, nasza memex, wykona pracę wielkich komputerów. Ale możemy się spodziewać, że zrobi dla nas sprytne rzeczy w zakresie obsługi masy danych, które do niej wstawimy” —.

Memex jako prekursor hipertekstu

Zdaniem m.in. B. Shneidermana [1998] Memex był swoistym „prekursorem hipertekstu” i inspiracją dla Tima Berners-Lee, twórcy World Wide Web, co sam potwierdził [Berners-Lee 2019]. Według niektórych Memex wyewoluuje do tzw. Genex – „generatora doskonałości” (Genex: A generator of excellence), tj. inspirującego środowiska, które wzmacnia kreatywność osobistą i zespołową [Shneiderman 1998].

Tymczasem sceptycy stwierdzili, że projekt Vannevara Busha miał znacznie mniej wspólnego z nowoczesną informatyką i technologią niż się powszechnie przyjmuje. Taką tezę postawił Colin Burk [1992], który zasugerował przewartościowanie bezpośredniego wpływu Busha i jego koncepcji Memex na powstanie nowoczesnego sprzętu i oprogramowania.

Czym Memex nigdy nie był?

Co warte uwagi, Memex przyrównywany jest wielokrotnie do rzeczy, którymi nigdy nie był, przykładowo [podając za Veith 2006]:
1) Memex był w zasadzie skomplikowanym komputerem analogowym.
2) Memex wskazywał na potencjał wykorzystania telewizji do zapewniania połączeń sieciowych.
3) Memex był prekursorem nowoczesnego komputera osobistego, zwanego „Szybkim Selektorem”.
4) Memex to koncepcja powszechnie dostępnej biblioteki elektronicznej.

Wbrew sugestiom zawartym w niektórych artykułach i na niektórych stronach internetowych wizja Busha [1945] nie dotyczyła „mózgu świata”, bibliotek (poza osobistymi) i nie przewidywała stworzenia sieci urządzeń Memex, nie mówiąc już o Internecie. Memex nie był „Szybkim Selektorem”, w rozdziale Memex nie opisano komputera, a autor artykułu nie zapowiadał rewolucji cyfrowej [Veith 2006].

Podsumowanie

Przyjmując pewną swobodę w interpretacji opisu Memex można przyjąć, że koncepcja ta została zrealizowana w postaci komputerów osobistych połączonych Internetem oraz zasobów WWW połączonych hiperłączami. Można przyjąć takie założenie z uwagi na wybrane atrybuty WWW oraz Internetu. Umożliwiają one szybki dostęp do dużego zbioru informacji, dają możliwość kojarzenia elementów niehierarchicznie oraz publikowania lub udostępniania treści za pomocą linków. Jednak zdaniem Richarda H. Veith [2006], każde twierdzenie, że Internet/Web jest przykładem realizacji koncepcji Memex jest błędne — „To komputer stacjonarny lub osobisty jest bliższy Memex, ponieważ przechowuje zbiory materiałów cyfrowych w maszynie (lub zestawie maszyn), które dostępne są na pulpicie” —. Trudno się z tym nie zgodzić…

Przeglądając literaturę światową nie można wyzbyć się wrażenia, że badacze rozłożyli artykuł Busha [1945] na czynniki pierwsze, a następnie je dodatkowo poćwiartowali — każde słowo czy sformułowanie traktując „śmiertelnie poważnie”, nawet nie bezwzględnie, lecz wręcz absolutnie [zob. Veith 2006 lub Houston i Harmon 2008]. Pytanie, jak sam Bush podchodził do swojej koncepcji i czy przy jej interpretacji nie jest wskazany większy dystans {Houston i Harmon [2008] stwierdzili, że Bush „całkiem poważnie potraktował koncepcję Memex”}. Przykładowo, trudno doszukać się w tekście Busha sformułowania, że umysł ludzki działa wyłącznie poprzez myślenie asocjacyjne. Tymczasem Houston i Harmon [2008] wytoczyli ciężkie działa, aby obalić to, ich zdaniem, „centralne założenie Memex, że umysł działa wyłącznie poprzez myślenie asocjacyjne”.

Źródła

Berners-Lee, T. (2019). Start of the web: Influences. Frequently asked questions. https://www.w3.org/People/Berners-Lee/FAQ.html
Bolter, J. D., (2000). Writing space: Computers, hypertext, and the remediation of print (2nd ed.). Mahwah, NJ: Erlbaum.
Buckland, M. K. (1992). Emanuel Goldberg, electronic document retrieval, and Vannevar Bush’s Memex. Journal of the American Society for Information Science, 43(4), 284-294. https://doi.org/10.1002/(SICI)1097-4571(199205)43:4<284::AID-ASI3>3.0.CO;2-0
Burke, C. (1992). The other memex: The tangled career of Vannevar Bush’s information machine, the rapid selector. Journal of the American Society for Information Science, 43(10), 648-657.
Bush, V. (1967). Science is not enough. New York: Morrow.
Bush, V. (1945). As We May Think. The Atlantic Monthly, 176(1), 101-108. http://bit.ly/2YUHPPr
Chakrabarti, S., Srivastava, S., Subramanyam, M., Tiwari, M. (2000). Using Memex to archive and mine community Web browsing experience. Computer Networks, 33(1-6), 669-684. https://doi.org/10.1016/S1389-1286(00)00081-5
Gemmell, J., Bell, G., Lueder, R., Drucker, S., Wong, C. (2002). MyLifeBits: fulfilling the Memex vision. In Proceedings of the tenth ACM International Conference on Multimedia (pp. 235-238). ACM.
Houston, R. D., Harmon, G. (2007).Vannevar Bush and memex. Annual Review of Information Science and Technology, 41(1), 55-92, https://doi.org/10.1002/aris.2007.1440410109
Jiang, L., Liang, J., Cao, L., Kalantidis, Y., Farfade, S., Hauptmann, A. (2017). Memexqa: Visual memex question answering. arXiv preprint arXiv:1708.01336.
Shneiderman, B. (1998). Codex, memex, genex: The pursuit of transformational technologies. International Journal of Human-Computer Interaction, 10(2), 87-106. https://doi.org/10.1207/s15327590ijhc1002_1
Smith, D. A., Owens, A., Russell, A., Harris, C., Wilson, M. (2005). The evolving mSpace platform: leveraging the Semantic Web on the Trail of the Memex. ACM. https://doi.org/10.1145/1083356.1083391
Veith, R. H. (2006). Memex at 60: Internet or iPod?. Journal of the American Society for Information Science and Technology, 57(9), 1233-1242.
Wilson, J. H. (1966). As we may have thought. Proceedings of the American Documentation Institute 1966 Annual Meeting, 117-122.