Szlak cyfrowego dziedzictwa kulturowego

Szlak cyfrowego dziedzictwa kulturowego

Pomimo tego, że na całym świecie cyfrowe dziedzictwo kulturowe cieszy się rosnącym zainteresowaniem, wciąż pozostaje wiele do zrobienia w zakresie promocji, edukacji, dokumentowania i zachowania od utracenia cyfrowych artefaktów, zarówno sprzętu, jak i oprogramowania. Także w Polsce przybywa placówek, które udostępniają archaiczny sprzęt cyfrowy, ale także miejsc upamiętniających historię polskiej komputeryzacji, np. Skwer ELWRO.

W większości przypadków są to inicjatywy oddolne. Miejsca te są tworzone przez prywatnych kolekcjonerów, pasjonatów retrocomputingu i retrogamingu. Rozproszenie działań oddolnych i ich niepowtarzalny, indywidualny charakter utrudnia utworzenie i prowadzenie skonsolidowanego wykazu muzeów cyfrowego dziedzictwa kulturowego w Polsce. Pojawiają się nowe placówki, inna zaś kończą swoją działalność, jak np. projekt Smocze Muzeum 1.0. zakończony dnia 6.10.2024 (Stowarzyszenie Miłośników Oldschoolowych Komputerów SMOK w Opolu).

Dr Karol Król: „Podobnie jak istnieją w Polsce szlaki architektury drewnianej, szlaki kościołów drewnianych czy szlaki kulinarne, powinien istnieć także szlak cyfrowego dziedzictwa kulturowego.”

Badania pokazały, że osoby odwiedzające Muzeum Elektroniki w Krakowie są zainteresowane nie tylko tym, jak wyglądał i działał archaiczny sprzęt. Są także ciekawe, co jest w środku takich urządzeń. Na podstawie wizyt studyjnych, analizy ministerialnego wykazu muzeów oraz Państwowego Rejestru Muzeów, a także literatury i źródeł internetowych opracowano mapę i wykaz muzeów komputerów, elektroniki, konsol, arcade i pinball. W tym miejscu warto jednak wspomnieć, że ciągle jest kontestowany status prywatnych obiektów krajowych, które w nazwie posiadają słowo „muzeum”, a w centrum ich zainteresowań leżą dawne systemy komputerowe. W literaturze przedmiotu są one określane jako: „pracujące dla zysku punkty usługowe umożliwiające odpłatne zagranie w gry na dawnych komputerach i konsolach, monetyzując w ten sposób modę na retrocomputing” [Pstrocka-Rak i Rak 2021, s. 168]. Ponadto, w przytoczonym artykule autorzy napisali, co następuje [s. 186]: „(…) Na tym tle (tj. m.in. konserwacji dawnych systemów komputerowych, red.) wybijają się w skali kraju 4 obiekty, które w pełni zasługują na miano muzeów… (komputerów i informatyki, red.)”.
Trudno w tym miejscu oprzeć się wrażeniu, że autorzy w sposób arbitralny zdecydowali „kto zasługuje, a kto nie zasługuje”, co może być krzywdzące w stosunku do kilkudziesięciu innych prywatnych muzeów tego typu w kraju, notabene nie uwzględnionych w badaniu. W rezultacie, przytoczony fragment tekstu należy raczej traktować jako element prywatnej opinii, nie zaś wynik pogłębionej, wskaźnikowej analizy porównawczej. Dyskusja na ten temat stanowi jednak odrębny wątek.

Mapowanie muzeów ujawniło potencjalną niszę rynkową

W południowo-wschodniej części kraju nie odnotowano żadnego muzeum cyfrowego dziedzictwa, które występowałoby w materiałach publicystycznych i/lub przestrzeni medialnej. Opracowane wykaz i mapa (ryc. 1) stanowią przyczynek do dalszych prac, które pozwolą utworzyć bardziej kompleksową listę miejsc, które powinny się znaleźć na „Turystycznym szlaku cyfrowego dziedzictwa kulturowego w Polsce.”

Rycina 1. Turystyczny Szlak Cyfrowego Dziedzictwa Kulturowego. Opracowanie: Karol Król (aktualizacja: 17.03.2025)

Szczegółowy wykaz miejsc

Kryteria umieszczania obiektów na Turystycznym Szlaku Cyfrowego Dziedzictwa Kulturowego stanowią kluczowy element jego organizacji i funkcjonowania. Wybór poszczególnych miejsc nie może być przypadkowy, lecz powinien wynikać z określonych zasad, które uwzględniają zarówno wartość historyczną i kulturową, jak i funkcje, jakie dany obiekt pełni w opisywanym kontekście. Istotnym zagadnieniem jest podział obiektów umiejscowionych na Szlaku według kategorii tematycznych, co pozwala na lepsze zrozumienie ich roli w strukturze Szlaku. Odpowiednie sklasyfikowanie obiektów umożliwia lepszą organizację trasy oraz dostosowanie jej do różnych grup odbiorców. W tym kontekście istotne jest przyjęcie szerokiej perspektywy, w której dziedzictwo kulturowe nie jest ograniczone jedynie do instytucji muzealnych, lecz obejmuje również miejsca związane z żywą tradycją i codziennym doświadczeniem społecznym.

The Tourist Trail of Digital Cultural Heritage in Poland

Województwo małopolskie
1. RetroManiak – Muzeum Zabawek i Gier Komputerowych, Zakopane (Museum of Toys and Computer Games RetroManiak) [zamknięte na stałe]
2. Muzeum Elektroniki w Krakowie (Museum of Electronics in Kraków)
3. Kraków Pinball Museum
4. Kraków Arcade Museum
5. Muzeum Inżynierii i Techniki w Krakowie (Museum of Engineering and Technology in Kraków)

Województwo śląskie
6. Muzeum Historii Komputerów i Informatyki w Katowicach (Museum of the History of Computers and IT in Katowice)
7. Muzeum Elektroniki w Chorzowie (Museum of Electronics in Chorzów)
8. FunHouse Katowice

Województwo opolskie
9. Klubowe muzeum retro komputerów, gier i demosceny w Opolu (Club Museum of Retrocomputers, Games, and Demoscene). Projekt Smocze Muzeum 1.0. [zakończony dnia 6.10.2024] po 4 latach funkcjonowania (ogłoszone przez Stowarzyszenie Miłośników Oldschoolowych Komputerów SMOK).

Województwo dolnośląskie
10. Prywatne Muzeum Konsol Gier Video w Karpaczu (Private Museum of Consoles, Video Games)
11. Laboratorium Retro Komputerów i Gier w Legnicy (Laboratory of Retrocomputers and Games)
12. Muzeum Gry i Komputery Minionej Ery (Wroclaw Museum Games & Computers Of The Past Era)
13. Wirtualne Instytutowe Muzeum Komputerów Politechniki Wrocławskiej (Institute Virtual Museum of Computers of the Wrocław University of Technology)
14. Muzeum RTV PRL Unitra Kłodzko (brak własnej strony internetowej)
15. Skwer i obelisk pamiątkowy ELWRO*

Województwo łódzkie
16. Muzeum Komputerów Osobistych w Łodzi (Museum of Personal Computers in Łódź);
17. Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej EC1 w Łodzi (Centre for Comics & Interactive Narration EC1)
18. Retro Gaming Club Łódź
19. Muzeum Komputerów i Gier w Pabianicach (Museum of Computers and Games in Pabianice)

Województwo wielkopolskie
20. ATARI Muzeum in Poznań
21. Centrum Szyfrów Enigma w Poznaniu (Enigma Cipher Centre in Poznań)
22. Stare Dobre Retro. Interaktywne muzeum starego sprzętu komputerowego i konsol w Gnieźnie.
23. Muzeum Polskich Organów Elektronicznych – polskie muzeum historii kultury muzycznej i technicznej z siedzibą w Gnieźnie.
24. Muzeum Unitry w Poznaniu

Województwo mazowieckie
25. Milanowskie Muzeum Gier i Komputerów (Milanówek Museum of Games and Computers)
26. Interaktywne Muzeum Flipperów Pinball Station (Interactive Museum of Pinball Machines Pinball Station)
27. Warszawskie Muzeum Komputerów i Gier (Warsaw Museum of Computers and Games)
28. Apple Museum Poland**
29. Narodowe Muzeum Techniki w Warszawie (National Museum of Technology in Warsaw)
30. Warszawskie Muzeum Arcade (Warsaw Arcade Museum)

Województwo kujawsko-pomorskie
31. Muzeum Uniwersyteckie UMK w Toruniu (IT Museum of the Nicolaus Copernicus University)
32. Muzeum Konsol i Gier Wideo w Bydgoszczy (Museum of Consoles and Games in Bydgoszcz)

Województwo zachodnio-pomorskie
33. Cyfrozaury. Komputery z poprzedniej epoki, Szczecin (Digisaurs. Computers from the Previous Era)

Województwo pomorskie
34. Flipper Stacja Gdańsk – Pinball & Arcade Games Room (Interactive Museum of Games and Pinball Machines) [zamknięte w 2024 r.]
35. Kraina gier Pixel-Mania Władysławowo

Województwo warmińsko-mazurskie
36. Arcade Classics Muzeum w Elblągu. Museum of 1990s Video Games in Elbląg

Województwo podlaskie
37. Sokólskie Muzeum Gier Retromania (Sokółka Museum of Games Retromania)
38. Muzeum Gier i Technologii w Białymstoku (otwarte 19.10.2024)

*Skwer nie jest placówką muzealną, ale „upamiętnia przedsiębiorstwo, którego komputery utorowały rozwój informatyki w Polsce w drugiej połowie XX wieku” [elwrowcy.pl]
**Zmiana lokalizacji; muzeum w reorganizacji.

„Miejsca rozrywki” (?) (15.03.2025)

• Klub Flipperowy Retro Underground w Warszawie
• Srebrna Kula – Pinball Pub Gdynia

Inne miejsca proponowane (10.03.2025, opracował Łukasz Bazarnik, Heritage)

• Krakowskie Zakłady Teleelektroniczne TELKOM-TELOS (ul. Lubelska 14-18, Kraków)
• Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Mikroelektroniki Hybrydowej i Rezystorów (ul. Zabłocie 39, Kraków)
• Centrum Naukowo-Produkcyjne Mikroelektroniki Hybrydowej i Rezystorów TELPOD w Krakowie
• Krakowskie Zakłady Elektroniczne Unitra-Telpod (ul. Lipowa 4, Kraków)
• Krakowska Fabryka Aparatów Pomiarowych MERA-KFAP (ul. G. Zapolskiej, Kraków)
• Krakowska Fabryka Kabli i Maszyn Kablowych. Zakład Maszyn Kablowych w Krakowie (ul. Wielicka 114, Kraków)
• Granitowy obelisk ku pamięci 23 pracowników Krakowskiej Fabryki Kabli, którzy zginęli w latach niemieckiej okupacji (ul. Wielicka 114, Kraków)
• ELBUD, giełda elektroniczna w Krakowie (ul. Wielicka 12, Kraków)
• RADMOR S.A. (Gdynia, ul. Hutnicza 3)
• DIORA S.A. (Dzierżoniów, ul. Świdnicka 38)
• Warszawskie Zakłady Radiowe im. Marcina Kasprzaka. Pomnik Zakładów Radiowych im. Marcina Kasprzaka w Warszawie (Warszawa, ul. Kasprzaka 18)
• Zakłady Wyrobów Elektrotechnicznych Eltra w Bydgoszczy; Elda-Eltra Elektrotechnika S.A.; Marka Eltra (1956 r.)
• Stereo Style s.c. (ul. Poturalskiego 3, Kraków)

Gdzie jest najwięcej muzeów retrocomputingu i retrogamingu?

Łącznie zidentyfikowano 37 miejsca [stan z 1.03.2025], w tym muzea i instytucje para muzealne, związane z ochroną i zachowaniem od utracenia artefaktów cyfrowego dziedzictwa kulturowego, które występują w opracowaniach publikowanych oraz w przestrzeni publicznej i medialnej. Najwięcej miejsc związanych z cyfrowym dziedzictwem kulturowym odnotowano w aglomeracjach miejskich, tj. krakowskiej, warszawskiej, ale także łódzkiej. Najwięcej muzeów cyfrowego dziedzictwa kulturowego jest zlokalizowanych w województwach: małopolskim, dolnośląskim, łódzkim i mazowieckim. Ich lokalizacja wytycza szlak cyfrowego dziedzictwa kulturowego, którego umowny przebieg rozpoczyna się w południowej Polsce, a kończy na Pomorzu.

Właściciele prywatnego muzeum cyfrowego dziedzictwa kulturowego obawiają się, że jako muzeum państwowe utraciliby niezależność decydowania o kształcie wystawy, a także o eksponatach, które posiadają.

Prywatne muzea retrogamingu i retrocomputingu prowadzą przede wszystkim przedsiębiorcy-pasjonaci. Zdaniem niektórych: „Nie mamy aspiracji prowadzić muzeum w rozumieniu formalnym, ustawowym, nawet kosztem dotacji państwowych, które moglibyśmy otrzymywać. Mogłoby to sprawić, że utracimy suwerenność i decyzyjność jako kuratorzy muzeum i niezależni przedsiębiorcy. Ponadto zniechęca nas rozbudowany aparat biurokratyczny, który nadzoruje muzea w Polsce.”

Jeśli wiesz o istnieniu muzeum retrogamingu i retrocomputingu, a nie znajduje się ono w poniższym wykazie, proszę powiadom mnie o tym – k.krol{małpa}onet.com.pl

Nie tylko gry i komputery

Miejsca przedstawione na mapie składają się na „Turystyczny szlak cyfrowego dziedzictwa kulturowego”. Zdaniem autora badań, podobnie jak istnieją szlaki architektury drewnianej, szlaki kościołów drewnianych czy szlaki kulinarne, powinien istnieć także szlak cyfrowego dziedzictwa kulturowego. Jednak nie powinien on uwzględniać tylko muzeów gier i komputerów (sprzętu cyfrowego). Szlak ten powinien uwzględniać także miejsca upamiętniające rozwój polskiej myśli komputerowej, jak przykładowo skwer ELWRO we Wrocławiu. Opracowane wykaz i mapa stanowią zatem przyczynek do dalszych prac, które pozwolą utworzyć bardziej kompleksową listę miejsc, które powinny znaleźć się na „Turystycznym szlaku cyfrowego dziedzictwa kulturowego w Polsce”.

Turystyczny Szlak Cyfrowego Dziedzictwa Kulturowego w wersji interaktywnej:

Zredagował: Karol Król. Wizyty studyjne zrealizowano w ramach projektu pt. Mapowanie muzeów cyfrowego dziedzictwa kulturowego w Polsce (DigiMap), RID nr K/658/2024/WRE.

Wizyty studyjne i seminaria

• Seminarium naukowo-wdrożeniowe DigiMap (27.01.2025)
• Z kamerą wśród RETRO: Zimowe PikseLOVE (1.12.2024)
• Cyfrowe dziedzictwo w centrum: rozwój nauki, kultury i biznesu (20.11.2024)
• Wizyta studyjna w Muzeum Historii Komputerów i Informatyki (MHKI) w Katowicach (26.10.2024)
• Wizyta studyjna w FunHouse Katowice (25.10.2024)
• Polskie komputery pomiędzy rakietami w Muzeum Techniki w Warszawie (19.07.2024)
• Z wizytą w Warsaw Arcade Museum (18.07.2024)
• Muzeum Życia w PRL bez komputerów (18.07.2024)
• Strefa Retro Akcja w Warszawie (18.07.2024)
• Z wizytą w Muzeum Flipperów Pinball Station w Warszawie (17.07.2024)
• Warszawskie Muzeum Komputerów i Gier: trzy w jednym (17.07.2024)
• Muzeum Gry i Komputery Minionej Ery (27.06.2024)
• (Wirtualne) Instytutowe Muzeum Komputerów (26.06.2024)

Źródła

1. Pstrocka-Rak, M., Rak, G. (2021). Ochrona i udostępnianie kulturowego dziedzictwa informatycznego z perspektywy muzeum historii komputerów i informatyki w Katowicach. Muzealnictwo, 62, 179-188. DOI: 10.5604/01.3001.0015.0686

Dofinansowano ze środków Ministra Nauki w ramach Programu „Regionalna inicjatywa doskonałości”, umowa nr: RID/SP/0039/2024/01, kwota dofinansowania: 6 187 000,00 zł, okres realizacji 2024–2027.